Cá nẻ xanh là gì? Các nghiên cứu khoa học về cá nẻ xanh

Định nghĩa và phân loại cá nẻ xanh

Cá nẻ xanh, tên khoa học Atule mate, là một loài cá biển thuộc họ Carangidae – nhóm cá khế phân bố rộng rãi ở các vùng biển nhiệt đới và cận nhiệt đới. Loài này được ghi nhận nhiều ở khu vực Tây Thái Bình Dương, Đông Ấn Độ Dương và các vùng biển ven bờ của Đông Nam Á, bao gồm cả Việt Nam. Trong tiếng Anh, chúng được gọi là "Yellowtail scad" do đặc điểm đuôi vàng nhạt đặc trưng.

Cá nẻ xanh thường xuất hiện trong ngư cụ khai thác cùng với các loài cá nổi nhỏ khác như cá nục, cá trích, cá cơm. Với sản lượng lớn, loài này giữ vai trò quan trọng trong nghề cá thủ công và khai thác ven bờ. Đây là một trong những loài điển hình đại diện cho nhóm cá nổi ven biển (small pelagic fishes).

Bảng phân loại cơ bản:

Đặc điểm hình thái và nhận dạng

Cá nẻ xanh có thân thon dài, dẹt bên, chiều dài cơ thể trung bình từ 15–30 cm khi trưởng thành. Mặt lưng màu xanh ánh kim, mặt bụng màu bạc, có đốm đen rõ nét gần cuống đuôi. Đuôi hình chẽ mạnh, với tia vây đuôi vàng nhạt – đặc điểm giúp phân biệt rõ với các loài cá nục và cá trích.

Vây lưng chia hai phần rõ rệt: phần trước có gai cứng (gai lưng) và phần sau có tia mềm. Vây hậu môn cũng chia hai phần tương tự. Đường bên cong cao ở phần trước, chạy gần song song với mép lưng. Đầu cá có miệng nhỏ, răng nhỏ và đều, không có răng nanh lớn. Mắt to, có màng mỡ trong đặc trưng.

Những dấu hiệu nhận biết chủ yếu:

• Đốm đen tròn rõ ở cuống đuôi
• Không có vạch vàng kéo dài như cá nục
• Mắt to, vảy nhỏ dễ rụng
• Vây đuôi vàng nhạt, chia thùy sâu

Sinh học và vòng đời

Cá nẻ xanh là loài có vòng đời ngắn, chu kỳ sinh sản theo mùa và tốc độ sinh trưởng nhanh. Chúng sinh sản chủ yếu vào cuối mùa khô – đầu mùa mưa khi điều kiện thủy nhiệt phù hợp và nguồn thức ăn dồi dào. Trứng được thụ tinh ngoài, nổi trên mặt nước và nở sau khoảng 18–24 giờ tùy theo nhiệt độ.

Ấu trùng sau khi nở có kích thước rất nhỏ, phát triển qua nhiều giai đoạn phân biệt bằng sự thay đổi hình dạng vây, tỷ lệ cơ thể và màu sắc. Sau khoảng vài tuần, cá con đạt chiều dài 2–3 cm và bắt đầu có hình thái gần giống cá trưởng thành. Từ thời điểm đó, chúng gia nhập đàn cá nổi, di chuyển theo nhóm lớn ở khu vực gần bờ.

Tuổi thọ trung bình ước tính từ 3–5 năm. Cá thành thục sinh dục sau 1–2 năm tuổi, có thể sinh sản nhiều lần trong năm. Hệ số sinh sản cao, đặc biệt ở những quần thể khai thác thấp, giúp loài duy trì mật độ quần thể ổn định trong tự nhiên.

Phân bố địa lý và sinh cảnh sống

Cá nẻ xanh được ghi nhận rộng rãi trong khu vực Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, từ Đông Phi đến Nhật Bản, các đảo Thái Bình Dương và toàn bộ Đông Nam Á. Ở Việt Nam, loài này phân bố dọc theo cả ba vùng biển Bắc – Trung – Nam, đặc biệt phổ biến ở vùng biển Nam Trung Bộ và Tây Nam Bộ.

Chúng sống chủ yếu ở tầng mặt đến trung tầng (0–50 m), gần bờ, đặc biệt ở khu vực nước ấm có độ mặn trung bình đến cao. Cá thường xuất hiện ở:

• Vùng ven bờ có đáy cát pha bùn
• Vịnh nông và cửa sông nước mặn
• Khu vực rạn san hô và cỏ biển

Do đặc tính sống thành đàn và dễ thích nghi với môi trường gần bờ, cá nẻ xanh trở thành đối tượng khai thác phổ biến trong các nghề lưới kéo, lưới vây, lưới rút truyền thống.

Tập tính sinh học và vai trò trong chuỗi thức ăn

Cá nẻ xanh là loài ăn động vật nhỏ, chủ yếu là động vật phù du và sinh vật nhỏ sống nổi. Chúng kiếm ăn bằng cách lọc nước hoặc đuổi bắt con mồi trong cột nước, thường theo bầy đàn lớn để tạo lợi thế cạnh tranh thức ăn. Hoạt động kiếm ăn diễn ra chủ yếu vào sáng sớm và chiều tối – thời điểm nhiều sinh vật phù du xuất hiện.

Thức ăn chính gồm:

• Giáp xác nhỏ (copepods, mysids)
• Ấu trùng động vật thân mềm
• Trứng và cá con của các loài khác

Tỷ lệ thành phần thức ăn thay đổi theo mùa và khu vực địa lý. Khi thiếu thức ăn, chúng có thể ăn lẫn nhau (cannibalism) hoặc chuyển sang lọc vi sinh vật phù du để tồn tại.

Trong chuỗi thức ăn biển, cá nẻ xanh đóng vai trò trung gian giữa sinh vật phù du (bậc dinh dưỡng thấp) và các loài cá săn mồi như cá thu, cá ngừ, cá nhám. Sự biến động số lượng cá nẻ xanh thường kéo theo thay đổi lớn trong cấu trúc quần xã sinh vật nổi và ảnh hưởng đến hệ sinh thái ven bờ.

Giá trị kinh tế và khai thác

Với sản lượng cao và phân bố rộng, cá nẻ xanh là đối tượng khai thác phổ biến của nghề cá quy mô nhỏ ở nhiều quốc gia châu Á. Tại Việt Nam, loài này thường được đánh bắt bằng:

• Lưới kéo gần bờ
• Lưới vây ánh sáng (dùng đèn thu hút cá)
• Lưới rút chì

Sản lượng đánh bắt cao nhất thường rơi vào giai đoạn tháng 4 đến tháng 10, tùy thuộc vào từng vùng biển. Sau khi đánh bắt, cá có thể được bảo quản tươi, phơi khô, ướp muối hoặc hấp để phục vụ tiêu dùng nội địa hoặc xuất khẩu.

Ưu điểm kinh tế của cá nẻ xanh:

• Giá cả ổn định do nguồn cung đều
• Chế biến đơn giản, phù hợp thị hiếu
• Là nguồn đạm dồi dào trong khẩu phần của người dân ven biển

Bảng sau tổng hợp dữ liệu giá và sản lượng từ một số tỉnh ven biển Việt Nam (2022):

Hiện trạng bảo tồn và nguy cơ đe dọa

Theo dữ liệu từ IUCN Red List, cá nẻ xanh hiện chưa bị liệt kê vào bất kỳ nhóm đe dọa nào (Least Concern). Tuy nhiên, áp lực khai thác liên tục, đặc biệt từ nghề lưới kéo ven bờ không kiểm soát, đã làm giảm kích thước trung bình và mật độ quần thể ở một số khu vực.

Các mối đe dọa tiềm ẩn:

• Ô nhiễm hữu cơ và kim loại nặng từ vùng ven biển
• Phá hủy rạn san hô và thảm cỏ biển – sinh cảnh sinh sản
• Biến đổi khí hậu gây xáo trộn dòng chảy và nhiệt độ

Một số quốc gia như Philippines và Indonesia đã đưa ra biện pháp quản lý như hạn chế mùa vụ khai thác hoặc quy định kích thước cá tối thiểu được phép đánh bắt. Tại Việt Nam, cá nẻ xanh chưa được quản lý riêng biệt, nhưng các chính sách vùng cấm khai thác và chuyển đổi nghề cá bền vững có thể góp phần bảo tồn loài này.

Phân biệt với các loài cá nẻ khác

Cá nẻ xanh dễ bị nhầm lẫn với một số loài trong họ Carangidae, nhất là các loài cùng vùng phân bố như:

• Decapterus maruadsi (cá nục suôn)
• Selar crumenophthalmus (cá nục đuôi đỏ)
• Selaroides leptolepis (cá nẻ vàng)

Tiêu chí phân biệt chính:

• Đốm đen tròn rõ trên cuống đuôi là đặc trưng của cá nẻ xanh
• Không có vạch vàng dài như cá nẻ vàng
• Đầu cá nẻ xanh ngắn hơn, thân thon hơn so với cá nục

Đối với mục đích nghiên cứu, việc sử dụng hình ảnh định danh từ các cơ sở dữ liệu như FishBase hoặc WoRMS là cần thiết để đảm bảo phân loại chính xác.

Vai trò sinh thái và nghiên cứu tương lai

Cá nẻ xanh là chỉ thị sinh học tiềm năng cho nghiên cứu biến đổi môi trường do:

• Phân bố rộng, vòng đời ngắn, phản ứng nhanh với thay đổi
• Liên kết chặt với biến động dòng chảy, nhiệt độ và lượng phù du
• Được sử dụng trong nghiên cứu đồng vị ổn định, chỉ thị kim loại nặng

Các nghiên cứu gần đây tại Biển Đông và vùng biển Indonesia cho thấy mật độ cá nẻ xanh có thể phản ánh sự suy giảm năng suất sinh học tầng nổi do biến đổi dòng chảy. Trong tương lai, loài này có thể được đưa vào danh sách giám sát trong các chương trình quan trắc sinh thái biển quy mô lớn.

Tài liệu tham khảo

1. Froese, R. & Pauly, D. (Eds.) (2024). FishBase. https://www.fishbase.se
2. FAO (1983). Species Catalogue Volume 2: Carangids of the World. FAO Fisheries Synopsis No. 125.
3. IUCN Red List of Threatened Species. Atule mate – Least Concern
4. Nguyễn Văn Quảng (2005). Cá biển Việt Nam. NXB Nông nghiệp.
5. WoRMS – World Register of Marine Species. www.marinespecies.org